Mối quan hệ láng giềng đặc biệt giữa Nga và Liên minh châu Âu (EU) đang từng bước vượt qua được những đỉnh sóng mâu thuẫn kể từ sau khủng hoảng Ukraina. Mâu thuẫn vẫn tồn tại và sẽ khó có thể giải quyết trong tương lai gần. Tuy nhiên, cả hai phía đều hiểu rất rõ về tầm quan trọng của đối phương trong một trật tự đa cực mới. Đó sẽ là động lực cơ bản để Nga và EU duy trì tình trạng "bất ổn có kiếm soát".
Cả Nga và EU đều là láng giềng lớn nhất của nhau, nhưng điểm
khác biệt nằm ở việc Nga đứng trên quan điểm của một quốc gia độc lập, đang dần
tìm lại vị thế siêu cường đã từng có của mình. Còn EU đứng trên quan điểm của một
tổ chức khu vực điển hình, tính thống nhất cao đã khiến nó trở thành một
"siêu quốc gia". Do đó, sự khác biệt nằm ở việc EU muốn áp đặt mục
tiêu chung của toàn bộ thành viên trong quan hệ với Nga. Nhưng ở phía ngược lại,
Nga lựa chọn một cách tiếp cận rất khác, họ thích phân tách, sử dụng nhiều
phương cách khác nhau trong mối quan hệ với từng thành viên EU hơn là đưa ra một
chính sách chung chung với khối liên kết khu vực này. Đặc biệt, Nga thường coi
trọng mối quan hệ với Đức, Pháp, Ý và Anh (trước Brexit) khi thảo luận về các vấn
đề quốc tế bởi Kremlin không tin tưởng vào toàn bộ EU.
Điểm
khác biệt thứ hai nằm ở chỗ, Nga là một quốc gia độc lập có tính tự quyết cao,
trong khi EU lại phải chịu sự ràng buộc, ảnh hưởng không nhỏ từ các hệ thống quốc
tế khác, đặc biệt là NATO. Có thể nhận thấy rất rõ trong chính sách đối với Nga
của EU những năm qua đã chịu ảnh hưởng đậm nét từ Mỹ thông qua NATO nhiều như
thế nào. Việc tăng cường các biện pháp cấm vận Nga từ khủng hoảng Ukraina xuất
phát từ áp lực của NATO nhiều hơn là từ ý chí tự thân của EU. Ở thời điểm hiện
nay, cả Nga và EU đều đứng trước hai lựa chọn lớn. Với Liên minh châu Âu, họ nằm
ở vị trí trung gian trong cuộc cạnh tranh gay gắt của hai trung tâm quyền lực lớn::
giữa một bên là Mỹ và một bên là một nước Nga đang lấy lại hình ảnh cường thịnh.
Còn đối với Nga, tuy có được sự độc lập cao về ý chí chính trị, nhưng lại đang ở
giữa hai sự lựa chọn, giữa một bên là thị trường kinh tế truyền thống ở châu Âu
và một bên là thị trường kinh tế mới vẫn còn tiềm ẩn nhiều thách thức như Trung
Quốc. Trật tự đa cực mới của thế giới đang khiến cách tiếp cận của cả Nga và EU
trong quan hệ song phương trở nên phức tạp, nhiều biến động bất ngờ.
Ngoài
ra, lịch sử quan hệ Nga - Châu Âu trong quá khứ cũng sẽ là một kinh nghiệm quan
trọng cho cách ứng xử của hai bên. Không ít lần, Nga và phần còn lại của châu
Âu đã lâm vào hoàn cảnh căng thẳng tột độ với những cuộc chiến tranh lớn nhỏ
khác nhau. Bản thân Nga và nhiều nước lớn ở châu Âu trong quá khứ vốn là các thế
lực hùng mạnh của khu vực, các cuộc xung đột vũ trang từ hai phía đều để lại những
hậu quả vô cùng to lớn. Do đó, chung sống hòa bình và hợp tác cùng phát triển sẽ
là một lựa chọn khôn ngoan hơn so với việc chấp nhận một sự áp đặt từ bên ngoài
để lao vào những cuộc phiêu lưu quân sự không đáng có.
Thăng trầm quan hệ Nga – EU trong thập kỉ qua
Sau khủng hoảng kinh tế thế giới năm 2008, Nga và EU cùng nỗ
lực tìm kiếm các cơ hội thúc đẩy hợp tác, phục hồi kinh tế. Điều này tạo điều
kiện thuận lợi cho quan hệ song phương được cải thiện và đi vào giai đoạn nồng ấm.
Thêm vào đó, việc Nga gia nhập WTO năm 2012 đã càng mở ra nhiều điều kiện hội
nhập sâu rộng với thị trường toàn cầu nói chung và châu Âu nói riêng. Về phía
Nga, cũng không thể không nhắc đến vai trò cá nhân của Tổng thống Dmitri
Medvedev. Vốn xuất thân là một lãnh đạo kinh tế nhiều kinh nghiệm, nhiệm kì của
ông gắn liền với quá trình cải thiện quan hệ với phương Tây. Góp phần quan trọng
cho mối quan hệ gần gũi Nga – EU kể từ sau Chiến tranh lạnh. Điều đó nhanh
chóng được thể hiện qua các con số kinh tế. Kim ngạch thương mại hai chiều đạt
đỉnh 321,5 tỉ EUR vào năm 2012, giá trị lớn nhất cho đến ngày nay.
Tuy
nhiên, quá trình "đông tiến" của NATO đã khiến quan hệ chiến lược Nga
- EU không duy trì đà thân thiện được quá lâu. Đông Âu vốn là vùng giao thoa
quyền lực giữa Nga và NATO, nơi này vẫn luôn tiềm ẩn nhiều rủi ro bất ổn, gây cản
trở quan hệ Đông - Tây. Một điểm nóng trong số đó đã bùng phát tại Ukraina từ
cuối năm 2013, đầu năm 2014. Sự việc đã kéo theo hàng loạt hệ lụy, nhất là khi
bán đảo Crimea quyết định trở về lãnh thổ Ngô, quan hệ Nga – Phương Tây trở nên
xấu nhất kể từ sau Chiến tranh lạnh. Đồng hành cùng mối quan hệ chính trị căng
thẳng đó là sự suy giảm đáng kể chỉ số thương mại song phương. Các nước châu Âu
tiến hành các biện pháp cấm vận kinh tế đối với Nga khiến kim ngạch thương mại
song phương chạm đáy vào năm 2016, chỉ đạt 183 tỉ EUR, giảm tới 43% so với năm
2012. Quan hệ kinh tế Nga – EU bắt đầu phục hồi từ năm 2017 cho đến nay. Thương
mại hai chiều đạt 231 tỉ EUR năm 2019 nhưng để có thể trở lại giai đoạn nồng ấm
trước đây, Nga và EU sẽ còn rất nhiều điều phải làm, đặc biệt là cải thiện lòng
tin chính trị đối với nhau.
Tuy nhiên, nói như vậy không có nghĩa là các biện pháp
cấm vận của phương tây làm thay đổi hoàn toàn bản chất quan hệ Nga-EU. Căng thẳng
Đông Tây rõ ràng đã tác động tiêu cực đến lợi ích kinh tế của cả hai phía, biên
độ suy giảm thương mại tuy không phải con số nhỏ, nhưng là chưa đủ để tạo ra một
sự sụp đổ. Về cơ bản, một cuộc đối đầu triệt để sẽ như con dao hai lưỡi, gây tổn
thương nghiêm trọng đối với cả hai. Dù theo trường phái đối ngoại nào đi nữa
thì cả Nga và EU sẽ không đi theo một cuộc chơi mà hai bên cùng thua. Và thực tế,
mặc dù vẫn cấm vận nhau, nhưng cả hai đều tìm cách lách quá khe cửa căng thẳng.
Nhưng mặt hàng giao thương quan trọng hàng đầu nghiễm nhiên nằm ngoài cuộc chơi
cấm vận. Điều đó đảm bảo cho việc duy trì mối quan hệ căng thẳng về bề ngoài,
nhưng bản chất vẫn được duy trì ổn định.
Hiện nay Nga đang là đối tác thương mại lớn thứ 5 của
EU-27. Ngược lại, EU-27 là thị trường giao thương lớn nhất của Nga. Cụ thể, vào
năm 2019 lượng xuất khẩu của Nga vào thị trường EU-27 chiếm tới 53,5% tỉ trọng
xuất khẩu của họ. Con số này ở thị trường Trung Quốc chỉ đạt tỉ trọng 13,4%. Thị
trường EU đang mang lại thặng dư thương mại cho Nga lên tới 55,6 tỉ EUR. Rõ
ràng, chiếu theo các con số dài hạn, châu Âu vẫn là thị trường chiến lược quan
trọng nhất đối với Nga.
Sự phụ thuộc của EU vào dầu khí Nga: vấn đề chưa có lời
giải
Tạm gác lại các mặt hàng giao dịch khác, các lệnh cấm vận của châu Âu đối với
Nga gần như miễn nhiễm với quá trình giao thương dầu khí song phương. Nguồn
năng lượng vốn là một lá bài ngoại giao quan trọng của Nga, nhưng điều gì đã
khiến châu Âu không thể cấm vận nó?
Lục địa già cơ bản đã kết thúc giai đoạn tăng trưởng
nóng từ thế kỉ XX do nhiều hạn chế về tài nguyên, thị trường và con người. Để
duy trì được quá trình phát triển như hiện nay, năng lượng là một trong những vấn
đề then chốt, trở thành yếu điểm của EU trong quan hệ với Nga. Liên minh châu
Âu vốn là khu vực tiêu thụ năng lượng lớn hàng đầu của thế giới, đặc biệt là dầu
mỏ và khí đốt. Trong khi đó, nguồn cung hiệu quả nhất của họ vẫn là Nga. Châu
Âu có thể tìm kiếm các nguồn cung khác hay không? Tất nhiên là có: Bắc Mỹ và
Trung Mỹ, Trung Đông, Bắc Phi đều là những nguồn cung cấp lớn. Nhưng hoàn toàn
không thể cạnh tranh được với Nga về mặt kinh tế thậm chí là ở góc độ chính trị.
Con đường dầu khí từ Nga chảy vào châu Âu có sự ổn định hơn rất nhiều so với
vòng cung Bắc Phi - Trung Đông. Chỉ riêng hệ tập đoàn Gazprom đã thiết lập một
mạng lưới đường ống dẫn dày đặc khắp châu Âu.
Khủng
hoảng Ukraina vốn có liên quan trực tiếp đến sự phụ thuộc dầu khí của châu Âu
vào Nga. Trước năm 2014, việc cung cấp dầu khí từ Nga vào châu Âu được vận chuyển
chủ yếu qua trung gian Ukraina. Tham vọng của Mỹ và NATO rất rõ ràng, họ muốn
chấm dứt kỉ nguyên phụ thuộc của các nước EU vào Nga. Liên minh châu Âu vẫn
hoàn toàn bị động trong việc tìm kiếm sự thay thế, điều đó khiến họ khó có thể
ngăn cản dự án "Dòng chảy phương Bắc 1 và 2" và "Dòng chảy
phương Nam" (Dòng chảy phương Nam sau đó được thay bởi "Dòng chảy Thổ
Nhĩ Kỳ") của Nga để thay thế con đường trung gian qua Ukraina. Bên cạnh việc
triển khai các tuyến đường dầu khí mới, Nga còn tăng cường vai trò kiểm soát của
mình tại khu vực Trung Đông khi cải thiện quan hệ với Thổ Nhĩ Kì, bảo vệ được
Syria và gia tăng ảnh hưởng tại các quốc gia lân cận. Nga đã chứng tỏ mình hoàn
toàn chủ động trong cuộc đối đầu địa chính trị với phương Tây. Trong thập kỉ
qua, tỉ trọng nhập khẩu dầu khí của châu Âu từ Nga cũng như các nguồn cung mà
Nga kiểm soát luôn chiếm trên 30%. Thậm chí riêng với khí đốt, chỉ riêng Nga
ngày nay đã cung cấp hơn 38% tổng nhu cầu của EU, những con số này liên tục được
duy trì bất chấp các căng thẳng chính trị.
Dầu mỏ
và khí đốt vốn không phải nguồn tài nguyên vô hạn, nhiều nghiên cứu cho rằng nó
chỉ đáp ứng được nhu cầu của toàn cầu trong nửa thế kỉ tới. Tuy vậy, khi chưa
có lối đi nào khả dĩ hơn, châu Âu hiện tại buộc phải đảm bảo được nguồn cung cấp
hai loại tài nguyên này. Vấn đề là Nga đang tỏ ra rất chủ động trong cuộc chơi
năng lượng, họ không những đã hoàn thành hai con đường dầu khí "né"
Ukraina theo những cách bất ngờ cho toàn bộ phương Tây, vừa kiểm soát được con
đường vận chuyển năng lượng từ lục địa Á-Phi bằng sự hiện diện trực tiếp của
mình tại Trung Cận Đông. Điều đó tác động ngược trở lại giúp dầu khí Nga gần
như không có đối thủ cạnh tranh lớn về mọi mặt: từ chất lượng, giá cả cho tới
tính ổn định, liên tục cho thị trường EU. Đó là cơ sở vững chắc cho sự phụ thuộc
dài hạn của Liên minh châu Âu.
Tương lai quan hệ Nga - EU
Tương lai quan hệ Nga - EU vẫn là một bộ phận nằm trong tổng
thể quan hệ Nga - Phương Tây. Do đó thăng trầm trong quan hệ Nga - EU sẽ phụ
thuộc rất lớn vào chuyển biến trong cuộc đối đầu Đông Tây. Điều quan trọng nằm ở
việc nhận thức cũng như cách tiếp cận của hai bên về nhau sẽ ít có sự thay đổi.
Thêm vào đó, trong tương lai gần, chưa có nhiều nhân tố mới xuất hiện tạo ra sự
thay đổi bất ngờ, tuy nhiên sẽ dần có sự thay đổi của các nhân tố cũ, tạo ra những
thời cơ và thách thức mới cho Nga và EU.
Đặc biệt,
yếu tố Trung Quốc sẽ ngày càng hiện hữu rõ nét hơn, ảnh hưởng mạnh mẽ hơn đến
quan hệ Đông - Tây. Buộc NATO phải chuyển mình, có những đối sách mới nhằm kiềm
chế Trung Quốc. Điều đó có thể khiến quá trình NATO hóa Đông Âu trở nên phức tạp
hơn, nhiều toan tính hơn. Không những tác động đến NATO và EU, cách tiếp cận của
Trung Quốc ở từng giai đoạn cụ thể có thể khiến Nga mới là phía chủ động điều
chỉnh chứ không nhất thiết là EU. Bởi lẽ, tuy quan hệ Nga - Trung Quốc hiện nay
tương đối tốt đẹp, nhưng quá khứ đã cho ra bài học kinh nghiệm rằng đây không
phải là mối quan hệ bền vững. Bản thân người Trung Quốc cũng có câu nói "một
núi không thể có hai hổ", khi Trung Quốc đủ mạnh, việc chung sống hòa thuận
tốt đẹp với Nga sẽ phải xem xét lại. Đó cũng là lúc người Trung Quốc sẽ quay lại
quan điểm đối ngoại "viễn giao cận công" từng có trong lịch sử của
mình. Người Nga tất nhiên hiểu điều đó. Do vậy, cả EU và Nga đều có lí do để
duy trì mối quan hệ song phương của mình, có thể có va chạm lợi ích, nhưng sẽ
không để nó đổ vỡ.
Tiếp
theo, Brexit có thể là "một tấm gương tiêu cực" cho EU và ở tương lai
hoàn toàn có thể có một cuộc chia ly tiếp theo. Khả năng này có thể xảy ra khi
"thế giới kinh tế phương Tây" diễn biến xấu đi và cần những biến cố
chính trị nhất định nhằm thay đổi tâm lý đầu cơ tài chính. Tuy vậy, những biến
cố này chỉ có thể tác động đến quan hệ Nga - EU khi người rời khỏi EU kế tiếp
là một trong những quốc gia quan trọng như Đức, Pháp hoặc Ý. Bởi Nga thường coi
trọng những đối tác lớn như vậy trong khối EU hơn là phải mất quá nhiều công sức
cho toàn bộ thành viên Liên minh châu Âu. Nói như vậy để thấy những nhân tố
quen thuộc chắc chắn sẽ có những chuyển biến và hoàn toàn có thể làm quan hệ
Nga - EU phải điều chỉnh theo cho phù hợp. Nhưng theo chiều hướng nào thì còn
phải xét trên từng giai đoạn cụ thể trong tương lai.
Trên thực tế, các cơ chế hợp tác đa phương trên toàn cầu
đang tỏ ra vô cùng có ích cho việc phát triển các quan hệ song phương của thành
viên. Bản thân Nga và EU cũng rất tích cực trong việc tìm kiếm các cơ chế hợp
tác mới, không chỉ nhằm mở rộng hợp tác, mở rộng thị trường, các quốc gia, tổ
chức còn muốn lôi kéo thêm càng nhiều đối tác về phía mình càng tốt. Có thể nói
đến kênh hợp tác đa phương như Hội nghị thượng đỉnh Á-Âu nơi mà cả Nga và Liên
minh châu Âu đều là thành viên. Các cơ chế đối ngoại song phương và đa phương sẽ
giúp tạo điều kiện cho hai phía tăng cường đối thoại, có thêm nhiều kinh nghiệm
tham khảo từ các quốc gia, tổ chức khu vực bên ngoài từ đó áp dụng vào thực tiễn
quan hệ Nga - EU.
Dù sao, là láng giềng lớn nhất của nhau, sự phụ thuộc
vào nhau trên nhiều lĩnh vực tương ứng với từng giai đoạn lịch sử cụ thể là điều
hoàn toàn bình thường. Trên hết, đó là việc tập trung mọi điều kiện thuận lợi để
vươn lên, tránh tụt hậu so với các đại cường mới của thế giới và từng bước giảm
đi sự lệ thuộc ý chí chính trị từ bên ngoài. Những khó khăn của thời cuộc hoàn
toàn có thể thúc đẩy quá trình "bình thường mới" trong quan hệ Nga -
EU, bất chấp việc điều này khó có thể bền vững. Trong trường hợp, một trật tự
thế giới mới mà ở đó Mỹ - Trung - Nga thiết lập một bộ khung "tam đại cường"
làm cơ sở cho hệ thống quan hệ quốc tế toàn cầu, thì EU sẽ trở thành một khối đứng
giữa và sẽ càng làm họ khó có thể lựa chọn việc ngả hẳn về bên nào. Do đó, dù
đi theo con đường nào, quan hệ Nga - EU trong tương lai vẫn sẽ duy trì
"biên độ dao động ổn định", gần xa luân chuyển./.
Hoàng Hải, Cử nhân Khoa học Lịch sử
